Recentemente, unha amiga, debuxante e artista plástica, Eva Rodriguez Góngora, faloume acerca dunha expresión que atopo estremecedoramente certa: “se non podo debuxalo, non podo pensalo”. A frase, ao parecer, atribúeselle a Albert Einstein e tamén podería ser exposta do seguinte xeito: “se non podo debuxalo, é que non o entendo”. Tanto nunha como noutra versión, o fenómeno sobre o que trata, creo, é verdadeiro por revelador. O debuxo sería unha ferramenta que nos (de)mostra que algo, unha idea ou unha sensación, atópase ao alcance do noso pensamento. Que non podamos expresalo con palabras non significa que non comprendamos determinada idea ou que non sexamos capaces de pensala ou de pensar nela. Os trazos do debuxo responden á vibración da razón sen agardar a que esta se exprese a través dun desenvolvemento verbal correctamente estruturado. Na execución mesma do debuxo atópanse as regras da súa estrutura de enunciación. Coma se cada debuxo (ou liña) inaugurase e clausurase unha nova linguaxe coa que se transmiten ideas.

Estariamos a falar de alcanzar un tipo de razón, por dicilo dalgún modo, menos “mediatizada”, aínda que non menos esixente. Coma se o tránsito que empuxa ao trazo desde o pensamento ao papel (ou a calquera outra superficie onde este poida ser reflexado), fose máis curto ou menos intrincado que o labirinto de regras que as palabras se ven obrigadas a atravesar. O debuxo brota desde un lugar do noso intelecto próximo a aquel onde xorden as ideas. Talvez trátase, incluso, do mesmo lugar ou fonte de pensamentos. De feito, en ocasións, é difícil diferenciar un trazo da idea que este porta consigo; separar o debuxo en si mesmo do pensamento que expresa, ao contrario do que ocorre coa dobre articulación da linguaxe. Por iso é polo que o proceso de significar se realiza, no debuxo, tamén en sentido inverso. É posible afirmar que no debuxo xerminan e eclosionan determinados pensamentos, que debuxar é pensar. Tamén mirar é pensar. Así exposto non sería o debuxo, á súa vez, un exercicio intelectual que nos permite, verdadeiramente, ver ou mirar algo? Co debuxo demostrariamos que de verdade fomos capaces de mirar algo, de ver algo: “se non podo debuxalo, é que non cheguei a velo realmente”.

Sobre isto trata, en boa medida, ese delicioso conxunto de ensaios breves que conforman o libro de John Berger titulado Sobre o debuxo (con tradución ao castelán, a cargo de Pilar Vázquez, na editorial Gustavo Gili). Neses escritos, Berger, entre outras definicións, anota o seguinte: “debuxar é mirar examinando a estrutura das aparencias. O debuxo dunha árbore non mostra unha árbore sen máis, senón unha árbore que está a ser contemplada. Mentres que a visión da árbore rexístrase case de forma instantánea, o exame da visión dunha árbore (unha árbore que está a ser contemplada) non só leva minutos ou horas en lugar dunha fracción de segundo, senón que ademais inclúe unha gran parte da experiencia de mirar anterior, da cal se deriva e á cal fai referencia. No instante da visión da árbore queda probada toda unha experiencia vital. Así é como o acto de debuxar rexeita o proceso das desaparicións e propón a simultaneidade dunha multitude de momentos“. Diríase que debuxamos, conforme ao sinalado por Berger, a partir das distintas impresións que o motivo debuxado devolve, ou proxecta, sobre o debuxante. Isto vese asolagado, tamén, pola experiencia de debuxar en canto momento vivido (e vívido). Son, entón, múltiples e ata simultáneas as impresións por entre as que se demora a mirada ao debuxar. Toda unha combinación na que o recordo chega a ser fundamental. Acertadamente, Berger defende que sempre se debuxa de memoria. Aí atópase unha das razóns principais polas que a achega do debuxo transcende ao rexistro fotográfico mecánico. O que se debuxa é algo máis que un motivo ou modelo, é o rodopío fenomenológico que arroupa á contemplación, momento imposible de afastar dun certo grado de auto-contemplación. 

Cando nese mesmo libro, Sobre o debuxo, Berger imaxina citas extraídas dun diario do artista ficticio Janos Lavin, descobre o seguinte nas súas páxinas: “Debuxar coa finalidade de descubrir, ese é un proceso divino; é atopar o efecto e a causa. A forza da cor non é nada comparada á forza da liña; a liña, que non existe na natureza, pero que expón e demostra o tanxible con maior definición que a propia vista fronte ao obxecto en cuestión. Debuxar é coñecer coa man: ter a proba que pedía o apóstolo Tomás. Da mente do artista, vía o lapis ou a pluma, sae unha proba de que o mundo é sólido, material”.

Volvendo a Palacios, xa coa mediación das reflexións de Berger e da debuxante Eva Rodríguez Góngora, conviremos en que os pequenos cadernos de debuxo de Antonio Palacios son algo máis que ilustracións de lugares, persoas, animais, edificios… realizadas por un arquitecto. Eses cadernos son un mostrario inesgotable de momentos de contemplación, o máis parecido a un rastro que a mirada pode deixar ao seu paso. Deles é posible extraer, polo tanto, estou convencido, ideas e reflexións moito máis difíciles de destilar, directamente, da súa arquitectura xa consolidada (polo menos, cun grao equiparable de pureza). Os seus debuxos permítennos sondar momentos da súa creatividade que anteceden á arquitectura e que tamén se estenden moito máis alá dela. Xa só por unha razón como esta, podemos concedernos o luxo de declarar que a través deses debuxos podemos observar a Palacios como un autor cuxa arquitectura se estende máis aló (tamén máis “acá”) dos edificios que levan a súa firma. Algo así é o que permite que o estudo da súa figura avance, que o seu recordo perviva.

Imaxinemos, por un momento, as vías de estudo que se intúen a partir deses debuxos da pedra no seu asentamento natural en Galicia. Xa a pedra nos seus edificios, tal e como advertiamos na nota anterior do noso caderno de campo, concentra un fluxo de tensións argumentais crucial na arquitectura de Antonio Palacios. Nalgún momento do seu proceso creativo, estes debuxos de conxuntos pétreos na natureza, de monumentais formacións graníticas, funcionaron como microscópicas células expresivas desde as que se estendeu unha idea clave. Hai algo neses debuxos similar a un “sema” arquitectónico, unha unidade mínima de expresión que tamén terminará “materializándose” arquitectónicamente. Eses debuxos son estratos de reflexión que dificilmente se poden ver traducidos, resoltos, dixeridos ou sintetizados, a partir dun comentario convencional sobre arquitectura. Convén explorar todo o que encerran baixo as leis da imaxe, da semántica da mirada… e mesmo, se se me permite, baixo a perspectiva de desenvolvementos estéticos similares aos das fantasías “matéricas” que formulou no seu momento Gastón Bachelard, presentes na súa Poética do espazo, en A terra e as fantasías de repouso…

Propoño unha nova hipótese para desenvolver a partir deste punto: Antonio Palacios comezou a abastecer de materia, á súa obra, xa desde o momento en que debuxaba un enorme conxunto de peñascos graníticos en San Cibrán (Ponteareas).